زمـيـنـه هـاى اوليـه شـكـل گـيرى اين حزب ، به قبل از برگزارى هفتمين دوره انتخابات رياست جـمـهورى برمى گردد. به اين معنا كه ، همفكران خاتمى در ستادهاى انتخاباتى وى گرد آمدند تـا بـه پـيـروزى وى در انـتـخـابـات كـمـك نمايند. پس از انتخاب او، يكصد و ده نفر از اعضاىِ فعّال ستادهاى انتخاباتى ، براى پشتيبانى و پيشبرد شعارها و ايده هاى خاتمى ، جبهه مشاركت را رسـمـا در آذر 1377 تـأسـيس كردند. اعضاى اصلى اين حزب ، اغلب در دستگاه هاى اجرايى مشغول كار بودند. از اين رو، مى توان جبهه را يك حزب دولتى به شمار آورد. البته جبهه، يك حـزب مـنـسـجـم نـيـسـت ، زيـرا هـمـان طـور كـه از نـام جـبـهـه بـرمـى آيـد، يـك تـشـكـل سـيـاسـى بـا سـليـقـه هـاى مـختلف است . بنابراين ، جاى تعجب نيست كه از هجده گروه فعّال دوم خرداد، چهارده گروه در جبهه مشاركت عضويت دارند.
جبهه مشارکت ایران اسلامی یکی از اولین احزابی‌است که پس از انتخابات دوم خرداد ۱۳۷۶ تأسیس شد. نام جبهه مشارکت ایران اسلامی در واقع نماد شاخص‌های اصلی این حزب است. رویکرد این «جبهه» تماما در چهارچوب مفهوم حزب می‌گنجد.
بنیانگذاری این جبهه، نواندیشان دینی بودند که قرائت به اصطلاح انسانگرایانه و مشارکت جویانه‌ای از اسلام سیاسی داشتند. شعارهای اصلی جبهه مشارکت که خطوط فکری این مجموعه را نیز مشخص می کند عبارت‌اند از "ایران برای همه‌‌ی ایرانیان" و "معنویت، عدالت، آزادی". مولفه دیگر، سیاستمداران و تکنوکراتهایی بودند که در دولت هاشمی رفسنجانی به دستگاههای اجرایی کشور جلب شدند و به لیبرالیسم و اقتصاد باز معتقد بودند. این مولفه ها در همسویی نانوشته‌ای سازمان دهنده اصلی جنبش دوم خرداد سال ۷۶ بودند.
موسسین و اعضای ارشد جبهه مشارکت بر این باورند که تمام کشورهای دارای فرهنگ مذهبی-سنتی نیز با اصلاح ساختار فرهنگی جامعه خود (در کنار اصلاح ساختار سیاسی) و تولید فرهنگ مدرن برآمده از سنتهای بومی(به رغم مقاومت شدید سنتگرایان) می توانند جزو کشورهای مدرن جهان باشند و در ایران، دموکراسی باید از درون و با اصلاحات در داخل کشور محقق شود.

اصلاح طلبان
شعار اصلاح طلبی و دوره موسوم به "اصلاحات" پس ازدوم خرداد1376 وانتخاب سیدمحمدخاتمی به عنوان رئیس جمهورهفتم آغازشد وتا8سال مورداقبال افکارعمومی بود.
این جریان که درسوابق خودبه چپ مذهبی مشهوربود، درگفتمان "اصلاحات" طیف های مختلفی ازسنتی ها، میانه روها وافراطیون رادیکال را گردهم آورد وبا حضور18 گروه وحزب، شورای هماهنگی جبهه دوم خرداد تشکیل شد.
زمینه‌های شکل گیری جریان دوم خرداد
بعد از پایان جنگ و ارتحال حضرت امام(ره) و انتخاب مقام معظم رهبری، کشور وارد دور جدیدی شد که ورود در عرصه سازندگی و اصلاح زیرساختهای اقتصادی و صنعتی کشور از ویژگیهای شاخص آن بود. اما در این دوران حلقه‌های جدید فکری و سیاسی ایجاد شدند که ضمن یارگیری از میان فعالان چپ سیاسی کشور، خصوصیات بارز آنها عبور از مبانی و خطوط اساسی نظام دینی بود.
به گونه‌ای که مدعیان مبسوط ‌الید بودن ولی فقیه در دوران گذشته، در این مرحله اختیارات حداقلی را نیز برای ولایت فقیه قائل نبودند. در میان این حلقه‌ها می‌توان به حلقه کیان، حلقه سلام، حلقه ایران فردا که بعداً تحت عنوان شورای فعالان ملی مذهبی اعلام موجودیت کرد و همچنین شکل‌گیری مجدد سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی ایران با محوریت عناصر چپ سازمان اول اشاره کرد، البته حلقه کارگزاران نیز به عنوان حلقه واسط آنها با طیفی از راست سنتی عمل می‌کرد.
شاخصه‌های فکری دو حلقه محوری در این طیف (حلقه کیان و سلام) :
حلقه کیان با محوریت عبدالکریم سروش بر نفی دخالت دین در حکومت، پلورالیسم معرفتی و دولت حداقلی تأکید داشت و پایه‌های معرفت شناسانه آنها به شرح زیر بود:
- تفکیک و جدایی بین ماهیت دین و معارف بشری
- معرفت دینی حاصل تجربه افراد در شرایط زمانی و مکانی مختلف است.
- هیچ معرفتی حقیقی و آسمانی نیست.
- هیچ تفاوتی میان ادیان الهی و وحیانی و غیروحیانی نیست.
حلقه سلام با محوریت آقای موسوی خوئینی ها شاخصه‌های فکری خود را به مرور در روزنامه سلام اینگونه نشر می‌داد:
- نفی تکلیف گرایی و اینکه حکومت از زمره حقوق مردم است.
- مشروعیت امر و نهی و دخالت مجتهد منوط به رأی مردم است
- تدبیر سیاسی و اجتماعی جامعه امر عقلایی است و نه دینی
- مشروعیت حکومت به رأی مردم وابسته است و ...
تأثیر عمل این حلقه ها در حوزه نخبگان، و اشتباهات دولتمردان و فعالان مرتبط با جریان مقابل در توجیه عملکرد دولت وقت باعث تغییر تدریجی در فضای سیاسی کشور گردید که شاخصه اصلی آن، تغییر گفتمان جریانهای دانشجویی و نخبگان کشور بود.
شاخصه‌های اصلی در این حوزه نیز علاوه بر تأثیر حلقه‌های فکری مورد اشاره قبل در تحول گفتمانی، در ابعاد فکری و فرهنگی موثر بود، ازجمله:
1- فاصله گرفتن از ارزشهای دوران دفاع مقدس و تفکر بسیجی
2- تشویق به تجملگرایی و فاصله گیری از ساده زیستی
3- وادادگی و انفعال نسبت به تغییر راهبرد دشمن بیرونی از تهاجم نظامی به تهاجم فرهنگی و حتی تسهیل آن توسط بعضی از مسئولین وقت فرهنگی کشور
4- تاثیر سیاستهای اقتصادی تیم اقتصادی حاکم در افزایش نجومی نرخ تورم و گسترش فاصله طبقاتی و یأس توده‌های اجتماعی
5- تندرویها و اقدامات واکنشی برخی ازدلسوزان نظام
6- تمایل به حل مشکلات کشور در اتاقهای دربسته و بی‌توجهی به تحولات اجتماعی
7- تغییر نسبی گروههای مرجع
این روند در کنار شعارهای خاص نامزد مشترک ریاست جمهوری این حلقه‌ها منجر به تحول در عرصه سیاسی کشور و انتخاب نامزد آنها در دوم خرداد 76 گردید.
آنچه که پس از دوم خرداد به وقوع پیوست تلاش برنامه ریزی شده فعالان این جریان برای ایجاد تغییر بنیادین در مبانی نظام دینی و تغییر قانون اساسی و قوانین موضوعه با استفاده از اختیارات کسب شده در قوه مجریه و سپس در قوه مقننه تحت عنوان «اصلاحات» بود. این تلاشها در سه حوزه صورت می‌گرفت.
الف: اتاقهای فکر
ب: مطبوعات و نشریات
ج: دانشگاهها

جریان اصول گرایی
جریان اصولگرایی، مجموعه ای است از احزاب و تشکل های سیاسی، اشخاص ونخبگان که برپایه اعتقاد وباور به اسلام وحکومت دینی ، انقلاب اسلامی ، آرمان ها و خط امام خمینی(ره)، ولایت فقیه ورهبری شکل گرفت.
اصطلاح «اصولگرايان» در مقابل اصلاح طلبان پس از انتخابات دوم شوراهاي شهر(سال81) بر سر زبان‌ها افتاد و اين جبهه متشكل از همه گروههاي مخالف دوم خردادي،با نام جديد آبادگران وارد رقابت انتخاباتي شدند و توانستند موفقيت چشمگيري نيز كسب كنند. پس از آن در انتخابات هفتم مجلس شواري اسلامي (سال82)نيز اين جبهه توانست با انسجام قابل توجهي راي اكثريت را به دست آورد .اما درانتخابات نهمين دوره رياست جمهوري (سال84) بتدریج  چند دستگي در بين خيمه اصولگرايان پدیدار شد.
 حركت اصولگرايي پس از انتخاب احمدي نژاد به رياست جمهوري دست خوش قرائت‌هاي خاصي شد.تا جایي كه برخي از اطرافيان وي تصور كردند، مردم فقط به خاطر گل روي آنها به احمدي نژاد راي داد‌ند وبه اقسام سنتی ،تحول خواه، حامی دولت ( رایحه خوش خدمت )، مستقل و...تقسیم شدند.
رهبرمعظم انقلاب، ارديبهشت ماه ۱۳۸۴ در ديدار استادان و دانشجويان دانشگاههاي استان كرمان با غلط دانستن بحث تقابل اصولگرايي و اصلاح طلبي افزودند:
«نقطه مقابل اصولگرايي، اصلاح طلبي نيست بلكه لااباليگري و نداشتن اصول است و نقطه مقابل اصلاح طلبي هم اصولگرايي نيست بلكه افساد است كه در اين ميان، راه صحيح، "اصولگرايي اصلاح طلبانه" است.
ما بايد ضمن حفظ اصول، روش هايمان را روز به روز اصلاح كنيم، اين معناي اصلاح طلبي واقعي است در حالي كه اصلاح طلبي از نظر امريكايي ها يعني مقابله با اسلام و نظام اسلامي»
همچنین رهبر معظم انقلاب اسلامي در ديدار با مسوولان و کارگزاران نظام درتیرماه 85 ۱۳ اداره اركان مهم كشور را با مدیریتِ تفكر اصولی اسلام و یا به تعبیر رایج با اصولگرایی از نعمتهای بزرگ پروردگار خوانده و فرمودند: «اصولگرايي به حرف نيست ، اصولگرايي در مقابل نحله هاي سياسي رايج کشور هم نيست ، اين غلط است که ما کشور يا فعالان سياسي را به اصولگرايي يا اصلاح طلب تقسيم کنيم. چرا كه هر كس و هر جرياني كه به مباني انقلاب علاقه‌مند و پايبند باشد و هر نامي كه داشته باشد جزو اصولگرايان است..»
مبانی مهم فکری اصولگرايان
1.      اعتقادبه جامعیت دین اسلام برای اداره زندگی انسان وجامعه
2.      مشروعیت الهی رهبری(نصب عام ولی فقیه ازسوی معصومین ع) وحاکمیت قانون درجامعه
3.      نقش مقبولیت وپذیرش مردمی برای تحقق وعینیت بخشیدن به حکومت و ولایت الهی درجامعه
4.      عدالتخواهی وتلاش برای مبارزه با تبعیض وفقر وفساد
5.      معنویت گرایی وارتقای معنویت،معرفت وبصیرت درجامعه
6.      استقلال خواهی وحفظ عزت اسلامی
7.      ساده زیستی وپاکدستی مسئولان
8.      ساختن جامعه نمونه اسلامی ومقدمه سازی برای انقلاب جهانی عدالت گسترموعود

در سال 1341 بعد ازغائله انجمن های ایالتی و ولایتی با پیگیری امام خمینی(ره) فعالیت سیاسی برخی از هیئت های مساجد تهران، متمرکز وبه قم وصل شد و گروهی به نام هیأت های موتلفه اسلامی تشکیل گردید.
هیاتهای موتلفه اسلامی، از ائتلاف ۳ هیات مذهبی پیرو امام خمینی(ره) (هیاتهای مسجد شیخ علی، هیات اصفهانی‌ها و هیات موید)، شکل گرفت.
این تشکل اسلامی در شکل گیری و هدایت قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ نقش داشت. موتلفه اسلامی، اصل مبارزاتی خود را بر مبارزه سیاسی نهاد اما، پس از تبعید امام خمینی (ره) شاخه نظامی آن، مبارزه نظامی را آغاز نمود و با ترور حسنعلی منصور (نخست وزیر شاه که کاپیتولاسیون را به تصویب رسانده بود) مهم ترین اقدام مسلحانه خود را در کارنامه خویش ثبت نمود.
پس از دستگیری سران اولیه آن، بقایای آنرا شهیدان رجایی و باهنر اداره کرده و موتلفه دوم را راه اندازی نمودند. این جمع در پوشش کارهای فرهنگی، اقتصادی و ... مبارزات سیاسی را تا تشکیل ستاد استقبال از امام درسال 1357 ادامه داد. در این ستاد افرادی همچون عسگراولادی، بادامچیان،عراقی، شفیق، توکلی بینا، رخ صفت، سعیدمحمدی، اسلامی، مقصودی و ... از موتلفه حضور جدی داشتند.
این تشکل، در سالهای قبل از انقلاب در مبارزات حضور داشت و پس از پیروزی انقلاب اسلامی، برخی از اعضای آن در شورای انقلاب اسلامی عضویت یافتند. با شکل گیری حزب جمهوری اسلامی، این تشکل، فعالیت خود را درون این حزب دنبال نمود و با تعطیلی فعالیتهای حزب جمهوری اسلامی، به فعالیتهای سیاسی خود، با نام جمعیت موتلفه اسلامی ادامه داد.
از چهره‌های موثر موتلفه اسلامی، می‌توان به شهیدان آیت الله دکتر بهشتی و مرتضی مطهری (نمایندگان امام)، رجایی، باهنر، مهدی عراقی، لاجوردی، اندرزگو، بخارایی، امانی، صفارهرندی، نیک نژاد، اسلامی، احمد شهاب، درخشان و... اشاره کرد. ازمیان چهره‌های سیاسی موجود نیز، می‌توان از حبیب الله عسگراولادی، اسد الله بادامچیان، محمد نبی حبیبی، حمیدرضا ترقی، علی اکبر پرورش، توکلی بینا، کاظم انبارلویی، حسین انواری، فاطمه رهبر و حسن صبوری (سخنگوی حزب) نام برد.

تاریخچه احزاب درايران
در ايـران ، اوّليـن فـعـّاليـت هـاى سـيـاسـى بـه مـفـهـوم جـديـد، قـبـل از مـشـروطـه وكـمـى بـعـد از آغـاز عـصـرِ نوين در غرب ، آغاز شد كه اغلب نيز، متأثر از فراماسونرى ، يعنى همان تشكيلات سرّىِ جاده صاف كن استعمارانگلیس بوده است و فراموش خانه و مجمع آدميتِ ميرزا ملكم خان ، از معروف ترين آن به شمار مى رود.
در آستانه انقلاب مشروطه نيز گـروه هـاى سـيـاسـى ديـگـرى پـديـد آمـد، (مـانـنـد انـجـمـن مـخـفى و يا انجمن ملى ) كه از سوسياليسم روسيه نشأت مى گرفت.
با اين وصف ، هـيـچ گـاه در ايـران قـبـل و بـعـد از مـشـروطـه ، حـزب سـيـاسـى بـه مـعـنـاى واقـعـى آن شـكـل نـگرفته است ، بلكه عمده فعاليت هاى سياسى در چهارچوب جريان هاى فكرى ـ سياسى خاص بروز كرده اند که عمدتا شامل احزاب كمونيستى ، ناسيوناليستى ، اسلامى ، دولتى، التقاطى مى شود. ( جريان شناسى-پژوهشکده تحقیقات اسلامی،1379)
جایگاه احزاب در جمهوري اسلامي ايران
درنظام جمهوري اسلامي ايران با عنايت به دو بعد جمهوريت و اسلاميت آن، احزاب آزاد و مجاز به فعاليت مي باشند، منوط به اينكه قوانين مصرح و موازين اسلامي را رعايت نمايند. آزادي در هر جامعه و هر نظامي داراي محدوديت هايي مي باشد، حتي در دموكرات ترين كشورها باز هم براي آزادي، حدود و چارچوبي قايل هستند. به نظر مي رسد چنانچه موازين اسلامي در جامعه بطور كامل جامه عمل بپوشد،نظام اسلامي مي تواند يكي از بهترين نمونه هاي مردم سالاری و دموكراسي باشد.
استاد شهيدمطهري در اين مورد چنين مي گويد:
«همان طوري كه رهبر و امام ما مكرر گفته اند در حكومت اسلامي احزاب آزادند، هر حزبي اگر عقيده خودشان را صريحاً مي گويند و با منطق خود به جنگ منطق ما مي آيند، آنها را مي پذيريم، اما اگر بخواهند در زير لواي اسلام، افكار و عقايد خودشان را بگويند، ما حق داريم كه از اسلام خودمان دفاع كنيم و بگوييم اسلام چنين چيزي نمي گويد، حق داريم بگوييم، به نام اسلام اين كار را نكنيد.» (مرتضي مطهري، پيرامون انقلاب اسلامي، تهران: صدرا، ،۱۳۶۹ ص۱۷)